Odnosząc się do zagadnienia roszczeń zwrotnych przysługujących zakładowi ubezpieczeń oraz Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu przekazujemy poniższe wyjaśnienia, które mają na celu w sposób przystępny wyjaśnić przedmiotową problematykę.

Przedawnienie jest instytucją, która ogranicza w czasie możliwość skutecznego żądania przez wierzyciela od dłużnika spełnienia ciążącego na dłużniku zobowiązania, zaś długość terminu przedawnienia uzależniona jest od podstawy składanego roszczenia. W przypadku roszczeń wynikających z umowy ubezpieczenia mienia, następstw nieszczęśliwych wypadków, czy umowy ubezpieczenia na życie, roszczenia do ubezpieczyciela przedawniają się z upływem 3 lat, w przypadku zaś umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, roszczenia z niej wynikające przedawniają się z upływem terminu przewidzianego dla tego roszczenia w przepisach o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym.

Odrębnego omówienia wymaga jednak kwestia przedawnienia roszczenia o zwrot wypłaconego odszkodowania (tzw. roszczenie regresowe). Istnieją bowiem sytuacje, w których zakładowi ubezpieczeń, czy też Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu przysługuje prawo żądania od sprawcy szkody zwrotu wypłaconego poszkodowanemu odszkodowania. Przedawnienie jest instytucją, dotyczącą - nie licząc pewnych wyjątków - każdego roszczenia majątkowego - także roszczenia  przysługującego zakładowi ubezpieczeń lub UFG. W przypadku umowy ubezpieczenia innego, niż OC posiadacza pojazdu mechanicznego, czy rolnika (tj. ubezpieczeń OC obowiązkowych) podstawa roszczenia zwrotnego, przysługującego zakładowi ubezpieczeń zawarta jest w art. 828 k.c. Stanowi on, iż jeżeli nie umówiono się inaczej, z dniem zapłaty odszkodowania przez ubezpieczyciela, roszczenie ubezpieczającego (poszkodowanego) przeciwko osobie trzeciej odpowiedzialnej za szkodę przechodzi z mocy prawa na ubezpieczyciela do wysokości zapłaconego odszkodowania. Stosownie do § 2 powołanego artykułu, wyjątkiem od tej zasady są roszczenia ubezpieczającego przeciwko osobie, z którą ubezpieczający pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym - wówczas ubezpieczycielowi roszczenie zwrotne do tej osoby nie przysługuje, chyba że  wyrządziła ona szkodę umyślnie. Z przepisu tego wynika, iż prawo regresu można ograniczyć lub wyłączyć, nie można go jednak rozszerzyć na osoby pozostające z ubezpieczającym we wspólnym gospodarstwie domowym w przypadku, gdy nie można im  przypisać winy umyślnej. Mechanizm zawarty w art. 828 k.c. pozwala zakładowi ubezpieczeń na żądanie od odpowiedzialnego za szkodę zwrotu odszkodowania wypłaconego np. na podstawie ubezpieczenia autocasco. Podobne prawo ma zakład ubezpieczeń, który wypłaci odszkodowanie z ubezpieczenia mieszkania za szkody spowodowane jego zalaniem z winy osoby trzeciej - roszczenie zwrotne będzie wówczas polegało na skierowaniu przez zakład ubezpieczeń żądania zwrotu wypłaconego odszkodowania np. do sąsiada, który ze swej winy do tego zalania doprowadził. Roszczenie zakładu ubezpieczeń do osoby odpowiedzialnej za szkodę przedawnia się w terminie wskazanym w art. 118 k.c., który zawiera ogólne przepisy na temat przedawnienia roszczeń. W odniesieniu do roszczeń regresowych, przysługujących zakładowi ubezpieczeń po wypłacie odszkodowania z ubezpieczenia mienia będzie to termin 3 lat. Zgodnie z linią orzecznictwa Sądu Najwyższego, roszczenia regresowe zakładu ubezpieczeń ulegają przedawnieniu w takich warunkach, w jakich przedawnia się nabyte przez zakład ubezpieczeń roszczenie ubezpieczającego do osoby odpowiedzialnej za szkodę w ubezpieczonym mieniu. Ubezpieczyciel zatem po wypłacie odszkodowania ,,przejmuje" roszczenie poszkodowanego o naprawienie szkody z takim samym ograniczeniem czasowym, tj. terminem przedawnienia, jaki - po odliczeniu okresu, który do dnia ,,przejęcia" upłynął - pozostawał ubezpieczającemu w dniu wypłaty odszkodowania do dochodzenia od osoby odpowiedzialnej za szkodę naprawienia szkody.

Inną kwestią jest przedawnienie roszczenia zakładu ubezpieczeń z tytułu tzw. regresu nietypowego. Regres taki funkcjonuje np. w przypadku umowy ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, czy też OC rolnika, a jego podstawą jest przepis szczególny do wskazanego wyżej art. 828 k.c. W odniesieniu do ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego podstawą regresu nietypowego jest art. 43 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Ustawa ta przewiduje  przypadki, w których kierujący, który wyrządzi szkodę, pomimo posiadania chroniącego go  ubezpieczenia OC, będzie zobowiązany zwrócić zakładowi ubezpieczeń wypłacone poszkodowanemu odszkodowanie. Przysługujące zakładowi ubezpieczeń roszczenie zwrotne powstanie, gdy kierujący:

- wyrządził szkodę umyślnie lub w stanie po użyciu alkoholu albo środków odurzających, substancji psychotropowych lub innych środków o podobnym charakterze; nowelizacją ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, która weszła w życie dnia 11 lutego 2012 r., wprowadzono prawo regresu również w przypadku, gdy sprawca szkody wyrządził ją będąc w stanie nietrzeźwości;

-  wszedł w posiadanie pojazdu wskutek popełnienia przestępstwa;

-  nie posiadał wymaganych uprawnień do kierowania pojazdem mechanicznym (z wyjątkiem stanu wyższej konieczności - ratowanie życia ludzkiego, mienia albo pościg za przestępcą);

-  zbiegł z miejsca zdarzenia.

Warto wspomnieć, iż prawo cywilne nie zawiera definicji legalnej pojęcia ,,zbiegnięcie z miejsca zdarzenia", dlatego też, zgodnie z zasadami wykładni,  należy przyjąć wykładnię językową, w pierwszym rzędzie według dyrektywy języka prawniczego. Oznacza to konieczność przyjęcia definicji zawartej w orzecznictwie. Orzecznictwo zaś wskazuje, iż zbiegnięciem z miejsca zdarzenia jest takie zachowanie, które ma na celu uniemożliwienie zidentyfikowania kierującego i uniknięcie przez niego odpowiedzialności. Istnieje bogate orzecznictwo, potwierdzające powyższe rozumienie tego pojęcia. Już w 1968 r., w wyroku z dnia 27 sierpnia 1968 r. (sygn. akt RW 948/68), Sąd Najwyższy stwierdził, iż ,,O ucieczce kierowcy z miejsca wypadku można mówić wtedy, gdy oddala się on z miejsca wypadku, by uniknąć zidentyfikowania go, by utrudnić ustalenie przyczyny wypadku bądź też by uniknąć ewentualnej odpowiedzialności za spowodowanie wypadku". Stanowisko takie Sąd Najwyższy potwierdził m.in. w orzeczeniu z dnia 18 listopada 1998 r. (sygn. akt II CKN 40/98); w orzeczeniu z dnia 15 marca 2001 r. (sygn. akt III KKN 492/99); w orzeczeniu z dnia 27 marca 2001 r. (sygn. akt IV KKN 175/00), a także w orzeczeniu z dnia 30 marca 2005 r. (sygn. akt WA 3/05). Również w uchwale z dnia 25 sierpnia 1994 r. (sygn. akt III CZP 107/94), w uzasadnieniu Sąd Najwyższy zauważył, iż ,,O zbiegnięciu kierowcy można z reguły mówić wówczas, gdy oddala się on z miejsca wypadku wbrew obowiązującym przepisom, czy też by uniemożliwić zidentyfikowanie go i pociągnięcie do odpowiedzialności".

Jednym z orzeczeń zawierających definicję zbiegnięcia z miejsca zdarzenia jest wskazany wyżej wyrok SN z dnia 27 marca 2001 r. (sygn. IV KKN 175/00). W wyroku tym Sąd wyraził opinię, iż ,,Momentem decydującym o przyjęciu, że sprawca zbiegł z miejsca zdarzenia, jest ustalenie, że oddalając się z miejsca zdarzenia, czynił to z zamiarem uniknięcia odpowiedzialności, w szczególności w celu uniemożliwienia identyfikacji, roli, jaką odegrał w zdarzeniu, oraz stanu, w jakim znajdował się w chwili wypadku". Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 18 listopada 1998 r. (sygn. akt II CKN 40/98). W uzasadnieniu bowiem Sąd stwierdził, iż ,,Zawarte w umowie ubezpieczenia słowo ,,zbiegł", którego synonimem może być słowo ,,uciekł", użyte zostało celowo, aby nie każde oddalenie się kierowcy z miejsca wypadku, czasami usprawiedliwione okolicznościami zdarzenia, powodowało utratę ochrony ubezpieczeniowej. Aby zatem przypisać kierowcy zachowanie określone w analizowanym przepisie, należałoby wykazać, iż kierowca ,,szybko", w celu jego niezauważenia, opuścił miejsce wypadku bez zamiaru powrotu. Tylko takie bowiem zachowanie daje się określić jako zbiegnięcie z miejsca wypadku".

Regres nietypowy występuje nie tylko w przypadku ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, ale również w przypadku umowy ubezpieczenia OC rolników. Stosownie do art. 58 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych ma to miejsce wówczas, gdy szkoda zostanie wyrządzona umyślnie lub w stanie po użyciu alkoholu albo środków odurzających, substancji psychotropowych lub innych środków o podobnym charakterze. Począwszy od dnia 11 lutego 2012 r. prawo regresu przysługuje również w przypadku, gdy sprawca szkody wyrządził ją będąc w stanie nietrzeźwości.

Termin przedawnienia roszczenia w ramach regresu nietypowego jest uzależniony od charakteru tego roszczenia. W przypadku roszczenia regresowego zakładu ubezpieczeń zarówno przedstawiciele doktryny, jak i  judykatura prezentują w tej kwestii rozbieżne stanowiska. Spotkać więc można opinię, iż roszczenie regresowe nietypowe jest roszczeniem z tytułu umowy ubezpieczenia, zatem jego przedawnienie należy określać według przepisów art. 819 k.c. Jednakże funkcjonuje także opinia, iż roszczenie zwrotne wprawdzie jest roszczeniem związanym z umową ubezpieczenia, ale jednak bezpośrednio z umowy ubezpieczenia nie wynika - wtedy zaś zastosowanie będą miały przepisy ogólne.

Niezależnie jednak od tego, czy regres nietypowy należy uznać za roszczenie z tytułu umowy ubezpieczenia,  czy też nie, a więc niezależnie od tego, czy jego przedawnienie będzie regulował art. 819 § 1 k.c., czy też zasady ogólne zawarte w art. 118 k.c., będzie to okres 3 lat.  W większości przeważa jednak pogląd, iż roszczenie zwrotne przysługujące zakładowi ubezpieczeń do ubezpieczonego odpowiedzialnego za szkodę nie jest roszczeniem z tytułu umowy ubezpieczenia, choć jest z nią związany, dlatego też podstawy tego regresu należy szukać w przepisie szczególnym zawartym w ustawie, zatem co do przedawnienia obowiązywać będzie art. 118 k.c. W odniesieniu do podmiotu wykonującego działalność gospodarczą - a jest nim  zakład ubezpieczeń - będzie to okres 3 lat.

Oprócz roszczeń zwrotnych przysługujących zakładowi ubezpieczeń, w pewnych przypadkach roszczenie zwrotne przysługuje także Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu. Stosownie do art. 98 ust. 1 pkt 3 i ust. 1a ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, do zadań Funduszu należy wypłata odszkodowania w mieniu i na osobie m.in. wówczas, gdy:

- posiadacz zidentyfikowanego pojazdu mechanicznego, którego ruchem szkodę tę wyrządzono, nie był ubezpieczony obowiązkowym ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych;

- posiadacz zidentyfikowanego pojazdu mechanicznego, którego ruchem szkodę tę wyrządzono, zarejestrowanego za granicą na terytorium państwa, którego biuro narodowe jest sygnatariuszem Porozumienia Wielostronnego, nie był ubezpieczony obowiązkowym ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, a pojazd mechaniczny był pozbawiony znaków rejestracyjnych, bądź znaki te nie były, w momencie zdarzenia, przydzielone temu pojazdowi przez właściwe władze;

- rolnik, osoba pozostająca z nim we wspólnym gospodarstwie domowym lub osoba pracująca w jego gospodarstwie rolnym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z posiadaniem przez rolnika tego gospodarstwa rolnego szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia, a rolnik nie był ubezpieczony obowiązkowym ubezpieczeniem OC rolników;

- Fundusz zaspokoi roszczenia z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody wyrządzone przez nieposiadającego ubezpieczenia posiadacza pojazdu, jeśli stosownie do przepisów ustawy o działalności ubezpieczeniowej, państwem członkowskim umiejscowienia ryzyka jest Rzeczpospolita Polska.

Po wypłacie odszkodowania w powyżej wskazanych przypadkach, Fundusz może dochodzić zwrotu wypłaconego odszkodowania od osób odpowiedzialnych za szkodę, którzy nie dopełnili obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia OC - prawo to wynika z art. 110 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Nadto, nowelizacją ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, która weszła w życie w dniu 11 lutego 2012 r., Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu będzie przysługiwało prawo żądania zwrotu nie tylko wypłaconych odszkodowań, ale także poniesionych przez Fundusz kosztów. Termin przedawnienia roszczenia Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego o zwrot wypłaconego odszkodowania do posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym, którym szkodę wyrządzono, a także do rolnika, którzy nie posiadali ubezpieczenia OC, został uregulowany w art. 110 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych. Przepis ten stanowi, iż roszczenia te przedawniają się na zasadach określonych w kodeksie cywilnym, nie wcześniej jednak niż z upływem 3 lat od dnia spełnienia przez Fundusz świadczenia. 

Na podstawie tej samej nowelizacji ustawy, począwszy od dnia 11 lutego 2012 r. Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu przysługuje również roszczenie zwrotne do sprawcy szkody komunikacyjnej po wypłacie odszkodowania w przypadku upadłości zakładu ubezpieczeń. Stosownie bowiem do art. 98 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, do zadań Funduszu należy również zaspokajanie roszczeń w przypadku ogłoszenia upadłości zakładu ubezpieczeń albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości zakładu ubezpieczeń lub umorzenia postępowania upadłościowego, jeżeli majątek dłużnika oczywiście nie wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego albo w przypadku zarządzenia likwidacji przymusowej zakładu ubezpieczeń, jeżeli roszczenia osób uprawnionych nie mogą być pokryte z aktywów stanowiących pokrycie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych. Odszkodowania te są wypłacane za szkody powstałe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, m.in. osobom uprawnionym z umowy ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Dzięki powyżej wspomnianej nowelizacji, podobnie jak w przypadku, gdy odszkodowanie z OC posiadacza pojazdu mechanicznego wypłaca zakład ubezpieczeń, w chwili obecnej Funduszowi również przysługuje roszczenie zwrotne do kierującego lub posiadacza pojazdu, pomimo iż posiadają oni ochronę ubezpieczeniową. Zgodnie z art. 43 ustawy, są to sytuacje identyczne jak w przypadku zakładów ubezpieczeń, tj. gdy sprawca:

-  wyrządził szkodę umyślnie lub w stanie po użyciu alkoholu albo środków odurzających, substancji psychotropowych lub innych środków o podobnym charakterze; nowelizacją ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, która weszła w życie dnia 11 lutego 2012 r., ustawodawca przyznał Funduszowi prawo regresu również w przypadku, gdy sprawca szkody wyrządził ją będąc w stanie nietrzeźwości;

-  wszedł w posiadanie pojazdu wskutek popełnienia przestępstwa;

-  nie posiadał wymaganych uprawnień do kierowania pojazdem mechanicznym (z wyjątkiem stanu wyższej konieczności - ratowanie życia ludzkiego, mienia albo pościg za przestępcą);

-  zbiegł z miejsca zdarzenia.

Co do przedawnienia roszczenia regresowego nietypowego, przysługującego Funduszowi po wypłacie odszkodowania w przypadku upadłości zakładu ubezpieczeń, wydaje się, iż zastosowanie będą miały przepisy ogólne o przedawnieniu, tj. art. 118 k.c. Przyjąć należy, iż roszczenie Funduszu jest roszczeniem związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej, co oznacza, że byłby to termin 3-letni. Wynika to stąd, iż - zdaniem większości przedstawicieli doktryny - o wskazanym w tym przepisie terminie przedawnienia nie decyduje strona podmiotowa, a więc podmiot, z którym roszczenie to jest związane, lecz charakter tego roszczenia, a zmiana uprawnionego nie zmienia charakteru tego roszczenia. Uprawnionym do skierowania roszczenia regresowego nietypowego do ubezpieczającego odpowiedzialnego za szkodę jest - w miejsce zakładu ubezpieczeń - Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny. Nie zmienia to jednak faktu, iż pomimo zmiany uprawnionego, charakter roszczenia pozostaje ten sam - nadal jest to roszczenie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. W konsekwencji należy przyjąć, iż Funduszowi przysługiwać będzie prawo dochodzenia roszczeń regresowych w terminie 3 lat.

Dodatkowo, jeżeli chcecie Państwo rozszerzyć swoją wiedzę i uzyskać szerszy zakres informacji na omawiany wyżej temat zapraszamy do zapoznania się z następującymi opracowania i treściami:

- Ewa Kiziewicz - Roszczenie zwrotne zakładu ubezpieczeń - Monitor Ubezpieczeniowy nr 39 - październik 2009

- Małgorzata Więcko - Tułowiecka - Problem zwrotu kwot wypłaconych z majątku Skarbu Państwa przez sprawcę wypadku - odpowiedzialność in solidum - analiza orzecznictwa - Rozprawy Ubezpieczeniowe nr 6(1/2009)

- Wyrok SN z dnia 25 lutego 2004 r., sygn. akt II CK 34/03, niepublikowany

- Regres zakładu ubezpieczeń w ubezpieczeniach majątkowych (orzeczenia)

- Regres w przypadku odpowiedzialności solidarnej (orzeczenia)

W razie ewentualnych problemów pojawiających się w toku likwidacji szkody zapraszamy również do skorzystania z porad ekspertów udzielanych podczas dyżurów telefonicznych. Dyżury te odbywają się od poniedziałku do piątku pod numerem telefonu: 22 333-73-28 w godzinach 8.00 - 16.00 oraz 17.00 - 19.00.

Opracowanie przygotowała Ewa Kiziewicz, główny specjalista w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych