Rozwód czy unieważnienie małżeństwa – jak rozstać się po ślubie cywilnym i kościelnym?

O ile w prawie kanonicznym na próżno można szukać informacji o możliwym rozwodzie, o tyle istnieje możliwość stwierdzenia nieważności ślubu kościelnego. To inaczej unieważnienie małżeństwa kościelnego. W polskim prawie rodzinnym i opiekuńczym również mowa jest o możliwości unieważnienia małżeństwa cywilnego. Na czym to polega i czym oba unieważnienia różnią się względem siebie?

Kościół nie uznaje rozwodów, dlatego zawarcie związku małżeńskiego wyznaniowego, a w Polsce zwykle jest to małżeństwo w kościele, w ramach sakramentu małżeństwa, jest nieodwołalne. Jednak istnieją sytuacje, w których małżonkowie mogą się rozstać w świetle prawa kanonicznego.

To możliwe przy uzyskaniu orzeczenia o nieważności małżeństwa kościelnego. Zanim jednak do tego dojdzie, przeprowadzany jest szczegółowy proces przed sądem kościelnym na podstawie prawa kanonicznego.

Samo stwierdzenie o kościelnym unieważnieniu małżeństwa nie do końca jest poprawne. Kościół określa to poprzez inne pojęcia:

• stwierdzenie nieważności małżeństwa,

• orzeczenie nieważności małżeństwa kościelnego,

• orzeczenie nieważności sakramentu małżeństwa.

Odpowiednie instytucje kościelne w procedurze orzekania nieważności małżeństwa kościelnego skupiają się na wykazaniu, czy ze zgromadzonego materiału dowodowego, w tym z zeznań świadków, wynika, że dany związek małżeński nigdy nie zaistniał, czyli został zawarty nieważnie na skutek określonych okoliczności. Proces o stwierdzenie nieważności ślubu kościelnego może być zainicjowany w kilku sytuacjach.

Cztery z nich wyróżnił adwokat kościelny Dawid Niemczycki w rozmowie w Onet Rano #WIEM. Rozmowa dostępna jest również w formie artykułu opublikowanego na stronie Kancelarii Kanonicznej Dawida Niemczyckiego. Wspomniane przyczyny nieważności małżeństwa to:

• W przypadku braku formy kanonicznej – np. ksiądz udzielający sakramentu nie miał ku temu stosownych uprawnień albo w ceremonii brała udział niewystarczająca liczba świadków.

• Istnienie przeszkód zrywających, w tym zbyt młody wiek małżonków (poniżej 16 lat dla mężczyzny i 14 lat dla kobiety), niemoc płciowa, czyli uprzednia i trwała impotencja i brak współżycia małżonków, różność religii, święcenia i śluby czystości złożone w zakonie, uprowadzenie, występek, pokrewieństwo w linii prostej itp.

• Istnienie niezdolności konsensualnej – występowanie choroby psychicznej oraz niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków lub obu, brak rozeznania oceniającego, np. psychoza czy nerwica, niezdolność z przyczyn natury psychicznej do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskim, w tym narkomania, alkoholizm, homoseksualizm itp.

• Istnienie wad zgody małżeńskiej – brak wiedzy koniecznej o małżeństwie, błąd co do osoby współmałżonka, błąd co do przymiotu osoby bezpośrednio i zasadniczo zamierzony, błąd co do przymiotu osoby spowodowany podstępem itp.

Najczęściej pary małżeńskie rozstają się i składają pozew o rozwód do sądu. Jednak nie tylko w ten sposób może ustać małżeństwo. Istnieje również cywilne unieważnienie małżeństwa. Nie jest ono często stosowane, ale ujęte zostało w prawie rodzinnym i opiekuńczym. W prawie tym wymieniono powody unieważnienia małżeństwa:

• choroba psychiczna po stronie jednego z małżonków, która występowała w chwili zawarcia związku,

• bigamia – pozostawanie w związku małżeńskim z kimś, kto wcześniej zawarł małżeństwo z inną osobą,

• ubezwłasnowolnienie małżonka – częściowe lub całkowite, ale musi ono istnieć w czasie zawierania związku małżeńskiego,

• niedojrzałość – rozpatrywana w kategorii zaburzeń psychicznych,

• wady oświadczenia woli – brak świadomości, błąd co do tożsamości drugiej osoby, bezprawna groźba drugiej strony lub osoby trzeciej.

By uzyskać kościelne unieważnienie małżeństwa, konieczne jest wystąpienie okoliczności wskazanych w Kodeksie Prawa Kanonicznego. Powód musi złożyć wniosek do sądu biskupiego, nazywanego również sądem kościelnym. Adwokat kościelny Dawid Niemczycki w rozmowie w Onet Rano #WIEM tłumaczył, że właściwie jest to skarga o stwierdzenie nieważności małżeństwa, którą warto przedłożyć adwokatowi kościelnemu. Oceni on, czy składanie pisma do sądu kościelnego jest zasadne.

Można uzyskać tam wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa kościelnego po przeprowadzeniu żmudnego postępowania.

Dla unieważnienia małżeństwa cywilnego należy złożyć pozew w sądzie, by wszcząć postępowanie rozwodowe. Następnie konieczne jest przejście przez procedurę sądową. Jeśli istnieją przesłanki unieważnienia małżeństwa, a strony są w stanie je udowodnić, sąd może wyrok unieważniający małżeństwo.